مأموریت آپولو سایوز؛ نیم‌قرن پیش دست‌دادن دو فضانورد مسابقه فضایی را متحول کرد

نیم‌قرن پیش، فضانوردان آمریکایی از ارتفاع تقریباً ۲۲۵ کیلومتری برفراز فرانسه، در فضاپیمای خود را گشودند و رو‌در‌رو با کیهان‌نوردان اتحاد جماهیر شوروی قرار گرفتند.سرهنگ «الکسی لئونوف» با لهجه‌ای انگلیسی به سرتیپ «توماس استافورد» از ناسا گفت: «خوشحالم که می‌بینمتون.» استافورد هم با لهجه‌ای روسی پاسخ داد: «آه، سلام، خیلی خوشحالم که می‌بینمتون.» سپس آن دو مرد با هم دست دادند.امروز، فضانوردان روسی و آمریکایی بدون توجه به اختلافات ژئوپولیتیکی میان کشورهایشان، سفرهایی مشترک به ایستگاه فضایی بین‌المللی دارند. اما در تابستان سال ۱۹۷۵، دیدن دو مرد از کشورهای رقیب که در مدار زمین از طریق پلی میان دو فضاپیمای متصل به یکدیگر با هم سلام و احوال‌پرسی می‌کردند، حرکتی قدرتمند و بی‌سابقه بود که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان شاهد آن بودند.آن دست‌دادن تاریخی که پنجاه سال پیش در ۱۷ ژوئیه ۱۹۷۵ رخ داد، تعریف‌کننده پروژه آزمایشی آپولو–سایوز بود؛ نخستین پرواز فضایی بین‌المللی سرنشین‌دار. آن نماد ساده از همکاری میان دو رقیب سرسخت، همچنان میراثی ماندگار از آن مأموریت به شمار می‌آید.«عاصف صدیقی»، استاد تاریخ در دانشگاه فوردهم و متخصص تاریخ فضانوردی روسیه، می‌گوید: «شگفت‌انگیز است که دو کشور با نظام‌ها و فرهنگ‌هایی کاملاً متضاد، که عملاً آماده نابودکردن هم بودند، توانستند باهم همکاری کنند و چنین مأموریت فنی و پیچیده‌ای را به انجام برسانند.»یک نسل پس از آن دست‌دادن مداری، ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی با هم برای ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی متحد شدند. اکنون ایستگاه فضایی ساخت آن‌ها رو به فرسودگی است و برنامه‌ای فوری برای ادامه همکاری‌های فضایی سرنشین‌دار میان روسیه و آمریکا وجود ندارد. از سوی دیگر، ایالات متحده خود را در رقابت با چین برای سلطه در فضا می‌بیند. اما کارشناسانی مانند دکتر صدیقی در پنجاهمین سالگرد مأموریت آپولو–سایوز همچنان دلایلی برای امیدواری می‌بینند.دکتر صدیقی می‌گوید: «هر وقت کسی به من می‌گوید که همکاری‌های این‌چنین دیگر امکان‌پذیر نیستند، به یاد می‌آورم که مردم در اواخر دهه ۶۰ هم دقیقاً همین حرف را می‌زدند.»توماس استافورد آمریکایی (سمت راست) و الکسی لئونوف (چپ) در ۱۷ ژوئیه ۱۹۷۵ در فضا دست دادند.عکاس: NASAسایوز از دید آپولوآپولو از دید سایوزکپی لینکپلی میان دو جهاندر اوایل عصر فضا، زمانی‌که آمریکا تلاش می‌کرد از اتحاد جماهیر شوروی عقب نماند، ایده‌ی همکاری فضایی بین این دو قدرت مطرح شد. در سپتامبر ۱۹۶۳، «جان اف. کندی»، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل، تنها دو ماه پیش از ترورش، پیشنهاد انجام یک مأموریت مشترک به ماه را مطرح کرد.او پرسید: «چرا باید نخستین پرواز بشر به ماه، صحنه‌ی رقابت ملی باشد؟ بی‌شک باید بررسی کنیم که آیا دانشمندان و فضانوردان دو کشور، و در واقع همه‌ی جهان، نمی‌توانند در فتح فضا با هم همکاری کنند؟»اما آن رویا به تعویق افتاد. آمریکا درنهایت با مأموریت موفق «آپولو ۱۱» در سال ۱۹۶۹ از شوروی در رقابت ماه‌نوردی پیشی گرفت.بااین‌حال، فرود آمریکایی‌ها بر ماه، به شکلی عجیب راهی تازه برای همکاری گشود. پشتیبانی عمومی از برنامه آپولو به تدریج کاهش یافت و این برنامه پس از مأموریت «آپولو ۱۷» در سال ۱۹۷۲ به پایان رسید. این پایان، برنامه فضایی آمریکا را بی‌هدف گذاشت.بیشتر بخوانیدپنجاه سال پس از آخرین ماموریت آپولو؛ چرا انسان دوباره درحال سفر به ماه است؟آپولو ۱۴: مأموریتی که برنامه‌ی ماه را نجات دادفضانوردان آپولو 11 دقیقا چه زمانی روی ماه گام نهادند؟در همان زمان، اعتبار بین‌المللی هر دو کشور آسیب دیده بود: شوروی به‌دلیل اشغال چکسلواکی و آمریکا به‌دلیل جنگ ویتنام. همین شرایط، انگیزه‌ای مضاعف برای هر دو کشور فراهم کرد تا از طریق همکاری فضایی، جایگاه خود را در رأس سلسله مراتب جهانی بازسازی کنند.«اولگا کراسنیاک»، دانشیار روابط بین‌الملل در دانشگاه تحقیقات ملی مدرسه عالی اقتصاد در مسکو، می‌گوید: «آن‌ها نیاز داشتند خودشان را بالا بکشند و با یکدیگر همکاری کنند تا به دنیا نشان دهند: ما هنوز همان ابرقدرت‌های بزرگ و توانمند هستیم. داریم کارهایی می‌کنیم که هیچ کشور دیگری توان انجام آن را ندارد.»این فرصت مشترک برای کسب حیثیت، در سال ۱۹۷۰ به گفت‌وگوهای اولیه میان مقامات دو کشور انجامید. اما از همان ابتدا مشخص بود که این مأموریت با موانع دیپلماتیک، فنی و فرهنگی بزرگی مواجه است. راهی هموار برای پرتاب وجود نداشت.«برایان اودام»، تاریخ‌نگار ارشد ناسا، می‌گوید: «چطور باید با افرادی ارتباط برقرار کنیم که نه‌تنها زبانشان متفاوت است، بلکه نگاه‌شان به مهندسی و حل مسئله هم کاملاً متفاوت است؟ روی کاغذ ساده است: شما پرتاب می‌کنید، ما پرتاب می‌کنیم، به هم می‌رسیم، دست می‌دهیم و جدا می‌شویم. اما اینکه واقعاً بتوانی چنین کاری انجام بدهی، بدون اینکه پنج نفر در مدار بمیرند، واقعاً فوق‌العاده دشوار است.»این چرخش ناگهانی از دشمنی به شراکت، حتی اگر فقط در همین مورد خاص باشد، هم برای افکار عمومی و هم برای سیاستمداران نوعی شوک به‌همراه داشت.«جرالد فورد» در سال ۱۹۷۴ در کاخ سفید با خدمه مأموریت آپولو-سایوز ملاقات کرد.عکاس: NASAسرنشینان مأموریت، از چپ به راست: دونالد اسلایتن (خلبان ماژول پهلوگیری)، توماس استافورد (فرمانده آمریکایی)، ونس برند (خلبان ماژول فرماندهی)، الکسی لئونوف(فرمانده شوروی)، و والری کوباسوف (مهندس شوروی)عکاس: NASAهر دو کشور طی مأموریت مشترک، از افشای اطلاعات امنیتی و فنی هراس داشتند«زبیگنیف برژینسکی»، که بعدها مشاور امنیت ملی «جیمی کارتر شد»، از مأموریت آپولو–سایوز در زمان دولت‌های نیکسون و فورد انتقاد کرد و آن را بخشش فناوری به شوروی خواند. مسئولان فضایی اتحاد جماهیر شوروی، که همواره به شکلی محرمانه کار می‌کردند، باید بر تردید خود برای بازکردن جریان اطلاعات به سوی دشمن غلبه می‌کردند. دیپلمات‌های این کشور نیز موظف بودند مطمئن شوند که گفت‌وگوها بدون افشای هیچ‌گونه اطلاعات حساس امنیتی انجام می‌شود.هر دو طرف نسبت به ایمنی فضاپیمای شاخص طرف مقابل بدگمان بودند. سه فضانورد «آپولو ۱» در سال ۱۹۶۷ در آتش‌سوزی حین تمرین جان باختند و سه کیهان‌نورد «سایوز ۱۱» هم در سال ۱۹۷۱ در اثر کاهش فشار کابین در فضا جان خود را از دست دادند. اظهارنظرهای طعنه‌آمیز درباره برتری یکی از فضاپیماها بر دیگری، کارکنان مأموریت را آزرده‌خاطر می‌کرد. فضانوردان آمریکایی به سیستم هدایت دستی و مستقیم در فضاپیمای آپولو عادت داشتند، درحالی که سایوز عمدتاً به‌صورت خودکار و از زمین کنترل می‌شد.حتی ترکیب هوای داخلی دو فضاپیما نیز متفاوت بود. سایوز شرایطی شبیه به سطح زمین را بازسازی می‌کرد: ترکیبی از اکسیژن و نیتروژن با فشار برابر با فشار در سطح دریا. در مقابل، آپولو از اکسیژن خالص با فشاری بسیار پایین‌تر استفاده می‌کرد.این اختلاف با ساخت یک ماژول اتصال حل شد که در هر دو سوی خود دارای درهای هوابند بود. پس از اتصال ماژول به هر دو فضاپیما، خدمه یکی از آن‌ها می‌توانستند وارد آن شوند، درحالی که هر دو در بسته باقی می‌ماند تا فشار درون ماژول با شرایط فضاپیمای دیگر تنظیم شود. پس از آن، درِ دوم باز می‌شد و خدمه می‌توانستند بدون خطر «بیماری بندز» (ناشی از افت ناگهانی فشار) وارد فضاپیمای مقابل شوند.ماژول اتصال طراحی ویژه‌ای داشت که باعث می‌شد فضاپیماها به صورت دوگانه‌نما به هم متصل شوندبرای این مأموریت خاص، فشار داخلی سایوز از حد معمول کمتر نگه داشته شد تا جابه‌جایی میان دو فضاپیما آسان‌تر شود. همچنین ماژول اتصال به‌گونه‌ای طراحی شد که «آندروژین» (بدون تبعیض) باشد تا هیچ سمت غالب یا تابعی نداشته باشد.در حین عبور از این دشواری‌ها، دوستی عمیق و پایداری میان فضانوردان و کیهان‌نوردان شکل گرفت. تیم آمریکایی، به رهبری ژنرال استافورد، شامل دونالد اسلایتن و ونس برند بود. سرهنگ لئونوف نیز همراه با والری کوباسوف در تیم سایوز پرواز کرد.اعضای دو گروه زبان یکدیگر را آموختند، گرچه سرهنگ لئونوف با لهجه کش‌دار ژنرال استافورد شوخی می‌کرد. آن‌ها با هم در «مرکز فضایی جانسون» ناسا در هیوستون و «شهرک ستارگان» (Star City) در نزدیکی مسکو آموزش دیدند. فضانوردان در این دیدارها، با هم کاوش می‌کردند، جشن می‌گرفتند، به سونای بخار می‌رفتند و حتی جنگ برفی راه می‌انداختند.دو فرمانده مأموریت تا پایان عمر رابطه‌ای نزدیک حفظ کردند: سرهنگ لئونوف به ژنرال استافورد در فرزندخواندگی دو کودک از روسیه کمک کرد و استافورد در سال ۲۰۱۹ در مراسم خاکسپاری لئونوف، سخنرانی خداحافظی‌اش را به زبان روسی بیان کرد.ونس برند، آخرین بازمانده مأموریت، در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۰۰ گفت: «ما با رفتار دوستانه و همکاری، الگویی برای دیگران بودیم.» او افزود: «در واقع، ما رابطه‌ای بسیار نزدیک با گروه شوروی پیدا کردیم.»تصویرسازی یک هنرمند معاصر از چیدمان داخلی فضاپیماهای آپولو و سایوز در مدار زمین در یک پیکربندی پهلو گرفته، که آپولو در سمت چپ و سایوز در سمت راست قرار دارند.عکاس: NASAاعضای خدمه در طول مأموریت، یک پلاک یادبود در ماژول مداری نصب کردند.عکاس: NASAکپی لینکآب توت‌فرنگی و سوپ برشچبا وجود تمام موانع، خدمه‌ی مأموریت آپولو–سایوز سرانجام در تابستان ۱۹۷۵ به سکوهای پرتاب خود رسیدند. در ۱۵ ژوئیه، کیهان‌نوردان سایوز از پایگاه فضایی بایکونور در قزاقستان به فضا پرتاب شدند؛ حدود هفت ساعت بعد نیز فضانوردان آپولو از مرکز فضایی کندی در فلوریدا راهی مدار شدند.آماده‌سازی برای اتصال نسبتاً بی‌دردسر پیش رفت، هرچند خدمه‌ی آپولو کشف کردند که یک «پشه‌ی غول‌آسای فلوریدایی» همراهشان وارد فضا شده! و ژنرال استافورد با شوخی گفت که ریختن آب‌میوه، فضای داخل آپولو را به سفینه‌ای به رنگ توت‌فرنگی تبدیل کرده است.در ساعت ۱۲:۱۲ ظهر به‌وقت شرق آمریکا در تاریخ ۱۷ ژوئیه، اتصال موفقیت‌آمیز دو فضاپیما برفراز اقیانوس اطلس انجام شد. چند ساعت بعد، لحظه‌ی تاریخی دست دادن فضانوردان به‌صورت زنده از تلویزیون برای میلیون‌ها نفر پخش شد. این مأموریت حتی الهام‌بخش ساختن یک نوشیدنی به نام Link Up شد که در هتل ساووی لندن سرو می‌شد.خدمه‌ی دو فضاپیما دو روز بعدی را صرف تبادل هدایا، غذاخوردن مشترک (از جمله نوش جان کردن برشچ، سوپ سنتی روسی)، گوش دادن به موسیقی، و انجام آزمایش‌های علمی کردند. در ۱۹ ژوئیه، فضاپیماها از هم جدا شدند.با وجود تمام نگرانی‌های اولیه درباره ایمنی فضاپیماها، در نهایت این آپولو بود که دچار حادثه‌ای جدی شد: هنگام ورود دوباره به جو زمین، گازهای سمی کپسول را پر کرد. ونس برند بی‌هوش شد و تمام اعضای خدمه پس از فرود در اقیانوس، به بیمارستان منتقل شدند.با اینکه پایان مأموریت ترسناک بود، فضانوردان به‌سرعت بهبود یافتند و مأموریت در مجموع به عنوان یک موفقیت دیپلماتیک و فنی ستایش شد.کپی لینکموفقیتی کوتاه‌مدت، میراثی بلندمدتمأموریت دوم آپولو–سایوز برنامه‌ریزی شد، اما هرگز به اجرا نرسید. در اواخر دهه ۷۰ و دهه ۸۰ میلادی، تنش‌ها میان آمریکا و شوروی بار دیگر بالا گرفت و دو کشور سال‌ها به‌طور مستقیم با یکدیگر همکاری نکردند. بااین‌حال، هر دو ابرقدرت در آن دوران به گسترش همکاری‌های فضایی با متحدان خود پرداختند. در دهه ۱۹۸۰، خدمه‌ی شاتل‌های فضایی ناسا شامل فضانوردانی از کانادا، اروپا و ژاپن بودند، درحالی که شوروی کیهان‌نوردانی از کشورهای کوبا، لهستان، ویتنام، افغانستان و دیگر کشورها به فضا فرستاد.پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روس‌ها و آمریکایی‌ها دوباره در فضا با یکدیگر متحد شدند؛ نخستین بار در «ایستگاه فضایی میر» در اوایل دهه ۹۰ میلادی. همکاری آمریکا–روسیه اکنون ستون فقرات ایستگاه فضایی بین‌المللی است؛ ایستگاهی که از سال ۲۰۰۰ تاکنون به‌طور مداوم محل سکونت انسان بوده است.اما ایستگاه فضایی بین‌المللی اکنون در سال‌های پایانی عمر خود قرار دارد. روسیه درحال بررسی ساخت ایستگاه فضایی جداگانه‌ای است، و آمریکا نیز سرمایه‌گذاری روی پایگاه‌های فضایی تجاری را آغاز کرده، تلاش‌هایی که ممکن است مأموریت آپولو–سایوز را به خاطره‌ای دور بدل کند.صبا سلوکیوداع با انحصار دولتی: ایستگاه فضایی خصوصی شرکت وست سال ۲۰۲۶ پرتاب خواهد شدمطالعه '3بااین‌حال، دکتر «کراسنیاک»، کارشناس روس در روابط بین‌الملل، می‌گوید میراث این مأموریت و همکاری فضایی به‌طور کلی، حتی پنجاه سال بعد، همچنان برای مردم روسیه اهمیت دارد. او می‌افزاید، چه آمریکا و روسیه در آینده در پروازهای فضایی سرنشین‌دار شریک شوند چه نه، این دو قدرت همچنان از مهره‌های کلیدی در تعیین قواعد بین‌المللی فضا هستند.پرچم‌های روسیه، قزاقستان و ایالات متحده در حال اهتزاز در پایگاه فضایی بایکنور تحت مدیریت روسیه در قزاقستان در سال ۲۰۲۳.عکاس: Andrey Borodulin/Agence France-Presse — Getty Imagesتصویر راست: لورال اوهارا فضانورد ناسا پس از فرود در قزاقستان در سال ۲۰۲۴ از داخل فضاپیمای سایوز.تصویر چپ: یک فضاپیمای روسی که در سال ۲۰۲۱ از پنجره فضاپیمای دراگون اسپیس ایکس به ایستگاه فضایی بین‌المللی نزدیک می‌شود.دکتر عاصف صدیقی، مأموریت مشترک آمریکا و شوروی در سال ۱۹۷۵ را پیش درآمدی بر مشارکت‌های بین‌المللی پیچیده‌ای می‌داند که امروزه ویژگی اصلی مأموریت‌های فضایی هستند، حتی اگر این مسیر به شکلی غیرمستقیم طی شده باشد.صدیقی می‌گوید: «این همکاری تا حدی بی‌نظم و پرچالش بود، اما راه همه چیز به آپولو–سایوز ختم می‌شود. برخی تاریخ‌نگارها ممکن است آن را شکافی مقطعی یا مأموریتی منحصر به‌فرد ببینند، اما من در آن تداوم‌های زیادی می‌بینم.»اما دکتر «برایان اودام»، تاریخ‌نگار ارشد ناسا، آپولو–سایوز را نیای مستقیم ایستگاه فضایی بین‌المللی یا دیگر همکاری‌های بعدی نمی‌داند. از نگاه او، میراث این مأموریت بیشتر در بستر زمانی خودش معنا پیدا می‌کند؛ دورانی که دو قدرت رقیب، برای نخستین بار، در اقدامی نمادین شاخه‌ی زیتون صلح را تا مدار زمین گستراندند. رویدادی که تأثیرات روانی و اجتماعی عمیقی بر درک شهروندان دو کشور نسبت به یکدیگر بر جای گذاشت.دکتر اودام می‌گوید: «افرادی که درگیر این مأموریت بودند، با این اندیشه از آن بیرون آمدند که واقعاً همکاری چه معنایی می‌تواند داشته باشد. اگر توانستیم با شوروی به این شکل همکاری کنیم، پس می‌توانیم با هر کشوری همکاری کنیم.»به گفته‌ی اودام، برقراری ارتباطات مستقیم و روابط انسانی میان اعضای دو خدمه، یکی از نتایج فرعی اما بسیار اثرگذار این مأموریت بود. او می‌افزاید: «آنچه بیش از هر چیز در ذهن خدمه باقی ماند، این بود که: شما نیز انسان‌هایی هستید درست مانند ما. شما آن هیولاهایی نبودید که پیش‌تر تصور یا از آن‌ها واهمه داشتیم. شما نیز انسان‌هایی هستید که تلاش می‌کنید وظایفتان را انجام دهید و به زندگی روزمره‌ی خود بپردازید.»