بحران جهانی، فاجعه ملی؛ ایران رکورددار ازدست‌دادن آب شیرین در دو دهه گذشته است

بحران آب امروزه دیگر هیچ مرزی نمی‌شناسد. کشورهای سرتاسر دنیا فقط در دو دهه‌ی گذشته، آن‌قدر ذخایر آب شیرین خود را از دست داده‌اند که اکنون سهم خشکی‌ها در افزایش آب سطح دریاها از صفحات یخی پیشی گرفته است. بااین‌حال، برخی کشورها در این میان وضعیتی به‌مراتب وخیم‌تر را تجربه می‌کنند و ایران ما یکی از آن‌ها است.گروهی از پژوهشگران حوزه هیدرولوژی و سنجش از دور، در مطالعه‌ای تازه از پدیده‌ای هولناک پرده برداشته‌اند: قاره‌های زمین بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ حجمی باورنکردنی از آب شیرین خود را به شیوه‌ای احتمالاً برگشت‌ناپذیر از دست داده‌اند و عامل اصلی آن، استخراج بی‌رویه‌ی آب‌های زیرزمینی بوده است. انتقال حجم عظیم آب‌های شیرین از دل زمین به اقیانوس‌ها، همراه با افزایش نرخ تبخیر ناشی از تغییر اقلیم، موجب شکل‌گیری ابرمناطق خشکیده در سرتاسر سیاره شده است.براساس داده‌های پژوهش، یکی از کشورهایی که در ۲۲ سال گذشته، بیش‌ترین حجم ذخایر آب شیرین خود را از دست داده و به کانون خشکیدگی تبدیل شده، ایران است. با نگاهی به تیتر اخبار در هفته‌های اخیر، به وضوح می‌توان بازتاب این بحران را در سخنان مقام‌های ایرانی و البته زندگی روزمره مردم مشاهده کرد. عمق بحران آب بیش از همه در تهران به چشم می‌خورد؛ جایی که متخصصان مرتب هشدار می‌دهند که با تداوم وضع کنونی، سدهای تاًمین‌کننده‌ی آب پایتخت‌نشینان تا پایان تابستان ۱۴۰۴ خالی از آب خواهد شد.کپی لینکایران، کانون خشکیدگی در جهانپژوهشگران در مطالعه‌ی خود تغییرات «ذخیره کل آب زمینی» (TWS) را بررسی کرده‌اند که شامل آب‌های زیرزمینی، آب سطحی، رطوبت خاک و برف و یخ می‌شود. آن‌ها نشان داده‌اند که مناطق خشک جهان سریع‌تر از گذشته خشک‌تر می‌شوند، و مهم‌تر از همه، این مناطق با هم «متصل» می‌شوند. یعنی خشکیدگی‌ها دیگر محدود به یک دشت یا یک کشور نیستند؛ بلکه زنجیروار از یک منطقه به منطقه دیگر گسترش می‌یابند و ناحیه‌ای به وسعت چند میلیون کیلومتر مربع را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این اتصال، جریان‌های آبی زیرزمینی، چرخه تبخیر و بارش، و حتی سطح دریاها را تغییر می‌دهد.مطالعه عدد دقیقی از هدررفت آب شیرین هر کشور ذکر نمی‌کند؛ اما نقشه‌ای که از میزان تلفات ذخیره کل آب‌های زمینی در دو دهه‌ی گذشته ترسیم شده، نشان می‌دهد که ایران یکی از کانون‌های خشکیدگی دنیا است و حتی درمقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، یکی از بدترین وضعیت‌ها را دارد. براساس داده‌های ماهواره‌ای گریس ناسا، میزان هدررفت سالانه‌ی ذخایر آب شیرین ایران در چنان حجمی بوده که اگر تمام آن‌ها را روی سطح کشور بریزیم، لایه‌ای تقریباً یک سانتی‌متری از آب تشکیل می‌شود.کشورهای با رنگ قرمز تیره، سریع‌ترین روند خشکیدن را تجربه می‌کنند؛ درحالی‌که کشورهای با رنگ آبی مرطوب‌تر می‌شوند.عکاس: Chandanpurkar et al. 2025ایران حتی درمقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، یکی از بدترین وضعیت‌ها را داردنتایج مطالعه‌ی جدید با یافته‌های پژوهشی قدیمی‌تر در مورد ایران هم‌راستا است. گروهی از پژوهشگران در سال ۲۰۲۲ نشان دادند که ایران در بازه‌ی زمانی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۹ به‌طرز حیرت‌انگیز بیش از ۲۰۰ میلیارد مترمکعب از ذخایر آب شیرین خود را از دست داده که معادل دو برابر کل آب مصرفی سالانه‌ی کشور است.در تابستان ۱۴۰۴ عمق بحران آب به واضح‌ترین شکل ممکن نمایان شد. سطح آب سدهای تأمین‌کننده تهران و چند استان به کمترین میزان طی سال‌های اخیر رسید. در برخی شهرها آب به‌صورت ساعتی و با فشار کم توزیع شد و دولت ناچار شد تعطیلی عمومی موقت اعلام کند تا هم مصرف خانگی کاهش یابد و هم فشار روی شبکه کمتر شود. هشدارهای رسمی وزارت نیرو درباره «ضرورت تغییر فوری الگوی مصرف» در رسانه‌ها بازتاب یافت و حتی مقام‌های دولتی به‌طور علنی درباره «ورشکستگی آبی» سخن گفتند.کپی لینکریشه فاجعهریشه‌یابی داده‌ها تصویر روشنی از عوامل بحران به دست می‌دهد. براساس یافته‌ها، بیش از نیمی از کاهش ذخیره کل آب زمینی ایران به‌طور مستقیم به فعالیت‌های انسانی برمی‌گردد. گسترش شبکه‌های آبیاری سنتی و کم‌بازده، حفر صدها هزار چاه عمیق و نیمه‌عمیق، مدیریت پراکنده منابع در سطح استان‌ها و سیاست‌های کشاورزی اشتغال‌محور که برداشت آب را اولویت می‌دهند، در کنار کاهش بارش و افزایش تبخیر ناشی از گرمایش جهانی، بحران را به نقطه‌ی بازگشت‌ناپذیر نزدیک کرده‌اند. حتی در استان‌هایی که بارش افزایش یافته، برداشت‌های بی‌رویه چنان سریع بوده که آبخوان‌ها فرصت بازسازی پیدا نکرده‌اند.بیشتر بخوانیدتهران در لبه بحران؛ چطور ایران به خشک‌ترین تابستان نیم‌قرن اخیر رسید؟20 روز قبلمطالعه '7شیرین‌سازی زیرآبی؛ راهکار بحران آب شاید در عمق دریاها نهفته باشد1 روز قبلمطالعه '4پیامدهای روند کنونی فقط به کمبود آب آشامیدنی محدود نمی‌شود. فرونشست زمین در مناطق کشاورزی و حتی شهری می‌تواند به زیرساخت‌ها ضربه بزند؛ از خطوط راه‌آهن و جاده‌ها گرفته تا فرودگاه‌ها. تحلیل‌های سنجش از دور نشان می‌دهد که برخی مناطق ایران به‌سرعت در حال نشست هستند و ترمیم این آسیب‌ها میلیاردها دلار هزینه خواهد داشت. در سطح اجتماعی، ناامنی آبی می‌تواند موج جدیدی از مهاجرت داخلی ایجاد کند، کشاورزی را در مناطق وسیعی غیرقابل‌تداوم کند و حتی باعث درگیری‌های محلی بر سر منابع شود.کارشناسان و پژوهشگران راه‌حل‌ها را هم روشن بیان کرده‌اند: بازنگری اساسی در الگوی کشت و آبیاری، حرکت به سمت فناوری‌های کم‌مصرف، مدیریت یکپارچه حوضه‌های آبریز، توقف یا محدودکردن حفر چاه‌های جدید، سرمایه‌گذاری در بازچرخانی و شیرین‌سازی، بهبود کارایی شبکه‌های شهری و اصلاح سیاست‌های قیمتی آب. بدون این اقدامات، بازگرداندن آبخوان‌ها و خروج از چاه بی‌آبی در مقیاس ملی، تقریباً ناممکن خواهد بود.تصویر کلی مطالعه این است: مناطق خشکیده‌ و پراکنده‌ی دنیا به هم می‌پیوندند، و منابع آب شیرین را در مقیاس قاره‌ای از دست می‌دهند و ایران با تجربه‌ی یکی از بیش‌ترین تلفات آبی در دو دهه‌ی گذشته، در خط مقدم این بحران ایستاده است. هشدارها دیگر در مقالات علمی محدود نیست؛ هر روز، در ترک دیوارها، افت فشار آب، و زمین‌هایی که آرام و بی‌صدا فرو می‌روند، می‌توان آن را دید. اگر امروز تصمیم‌های بزرگ گرفته نشود، واپسین فرصت‌ها برای احیای سرزمین ممکن است از دست برود.مطالعه سوم مرداد ۱۴۰۴ در نشریه ساینس ادونسز منتشر شد.